HAI MẶT CỦA TẤM HUÂN CHƯƠNG

Tác giả : THANH BẰNG

Ảnh sưu tầm 

Kể từ khi thành lập (1953), nhiếp ảnh Việt Nam đã có nhiều đóng góp cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hàng trăm các nhà nhiếp ảnh, phóng viên chiến trường đã dành trọn tâm huyết, tài năng, trí tuệ xây dựng nên nền Nhiếp ảnh Việt Nam. Tiếp nối truyền thống đó, 30 năm qua kể từ ngày đất nước ta bước vào công cuộc Đổi mới, một giai đoạn lịch sử có ý nghĩa trọng đại trong sự nghiệp phát triển của đất nước, cũng là thời gian đánh dấu sự trưởng thành của nhiếp ảnh. Nhiếp ảnh đã trở thành một trong những hình thức hoạt động mang tính quần chúng rộng rãi, đóng vai trò khá quan trọng trong nền văn hóa nước nhà.

Bên cạnh những thành tựu đạt được. Công tác nghiên cứu lý luận, phê bình còn chưa theo kịp với thực tế phát triển và những vấn đề mới đặt ra. Vấn đề giáo dục thẩm mỹ nhiếp ảnh trong xã hội còn yếu và chưa được đầu tư đúng mức. Nạn sao chép tác phẩm, vi phạm bản quyền tác giả còn diễn ra gây bức xúc trong dư luận. Sự phát triển ồ ạt hội viên chất lượng chưa cao, chưa được đào tạo nghề nghiệp sâu sắc, việc rèn luyện tư cách đạo đức người nghệ sỹ còn nhiều bất cập cũng gây ra những hậu quả khó lường.

Tác giả bài viết - Thanh Bằng

 Đổi mới bao giờ cũng là động lực lớn, nhưng đổi mới luôn kèm theo những thách thức, tiềm ẩn những rủi ro. Đáng ra những nhà tổ chức phải quan tâm tới năng lực và trình độ, tập trung vào các vấn đề cần thiết phải cải tổ nội dung và hình thức…, thì lại để ý nhiều hơn về những thứ danh hiệu, làm nẩy sinh thói ganh đua, háo danh, đố kị. Đã có lúc hướng đi theo cái gu của một tổ chức không chuyên, của một số người chứ không phải là nhu cầu của xã hội. Có nhà lãnh đạo phải kêu lên rằng, chả nhẽ chúng ta lại đi lưu giữ những bức ảnh giả! Chúng ta đã chứng kiến nhiều sự thực trong lịch sử, nhận ra được bài học là phải luôn luôn tiếp thu mọi chuyện có chừng mực, để không lâm vào tình trạng cuồng tín hay ngược lại. Nguời ta quen kiểu thông tin theo lối tư duy một chiều. Mặt phải thì nâng lên tuyệt đối, mặt trái cũng được đẩy tới tận cùng…

Đáng tiếc là không phải người ta không hiểu, vậy mà người ta cứ “diễn”. Cái sự diễn nó lây lan đến nỗi họ “diễn” rất “trung thực”, nhiễm cả trong loại hình vốn rất chân thật là nhiếp ảnh. Xem một bức ảnh bây giờ không phải là sự chiêm ngưỡng, thay vào đó là những câu hỏi được đặt ra đặt ra với trăm mối nghi ngờ: Con gà phía sau sao lại to hơn con chó phía trước, sao lại có bóng mà không có người, sao ánh sáng cùng chiều mà đây tỏ, kia mờ…. Người chấm cứ phải căng mắt ra nhìn những chi tiết vụn vặt nhất, cố gắng để phát hiện lỗi chứ không phải là thẩm định để phát hiện cái mới và những ý tưởng sáng tạo. Cái lỗi ở đây chính là tư cách của người nghệ sỹ đối diện với nghệ thuật do chính mình tạo ra. Hay nói cách khác là văn hóa của người nghệ sỹ tham gia vào sự kiện.

Đã đến lúc nhiếp ảnh của chúng ta cần đặt mục tiêu và yêu cầu phát triển ảnh có chiều sâu, có tư tưởng lên hàng đầu. Đồng thời, cần hướng đến ưu tiên những dự án đầu tư từ các cá nhân có năng lực, tạo ra những sản phẩm có chất lượng và hàm lượng tư duy cùng giá trị nghệ thuật cao. Các giải thưởng phải đáp ứng được điều này. Người nghệ sỹ phải tập trung cao cho vấn đề sáng tạo ra một tác phẩm nghệ thuật, một vài tiểu xảo nghề nghiệp chẳng làm nên trò trống gì. Tự thân giải thưởng sẽ trở nên trong sáng.

Chiến tranh đã qua, tiến trình đổi mới đã 30 năm. 30 năm với lịch sử là ngắn, những với cuộc đời mỗi người thì dài. Vậy mà nhiếp ảnh của ta chưa có bước tiến ấn tượng, chưa có cái nhìn mang hồn thời đại. Người cầm máy bây giờ nghĩ gì, thấy gì, và cảm xúc như thế nào? Nhiều hình ảnh cũng nói về cuộc sống, lao động, cũng có sự nỗ lực và sự dấn thân, có những nụ cười, những giọt mồ hôi và cả nước mắt, nhưng sao vẫn khó đi vào lòng người làm vậy?

(Bức ảnh "Cầu người" của tác giả Phạm Văn Thính. Hai bức ảnh ghi chép của tác giả Lê Hải)

 Những điều nhìn thấy...

Điều thứ nhất, chúng ta gặp không ít cảnh hàng đoàn người cầm máy dàn hàng ngang cùng chụp những cô gái trong cánh đồng hoa tam giác mạch, hay bên cổng thành. Nhìn cảnh hàng mấy chục người giơ máy hướng về cây gạo đầu làng mà chả biết vui hay buồn nữa. Cũng chẳng ai trách người chụp chơi, chụp kỷ niệm, giải trí, nhưng những bức ảnh như vậy vẫn lọt vào triển lãm nghệ thuật thì là nỗi buồn có thật. Hãy nhìn nhận các cuộc triển lãm ảnh, chỉ om sòm một lúc khi khai mạc, còn sau đó rất hiếm người tới xem. Còn trên mạng xã hội…! Có lần tôi Post lên Facebook có ý định tìm hiểu bạn đọc yêu ảnh ý tưởng, trọng tâm của bức ảnh là một cảnh cửa mở ra phía đại dương (ảnh ghép). Có anh bạn hỏi ngay, lập trường để đâu mà chẳng thấy Hoàng sa, Trường sa! Thật đáng khen cho tinh thần chủ quyền biển đảo, biết vậy nên tôi chủ động hạ tấm hình này xuống. Vậy điều thứ 2 là: Xã hội hóa nhiếp ảnh là dành cho tất cả mọi người, cho số đông không phải chỉ cho những người chuyên nghiệp. Cần phải phân biệt rạch ròi điều này. Đừng để những nhà nhiếp ảnh không chuyên đi thẩm định ảnh của những người chuyên nghiệp. Đã có người nghĩ, tại sao lại phải học chụp ảnh, thật “vô lí”, có cái máy, ai bấm mà chẳng ra ảnh? Đừng bàn tới khoảnh khắc quyết định (Henri Cartier-Bresson), mỗi cú bấm thông thường là một phần 30 giây, hay tới cả một phần 1000 giây thì không là khoảnh khắc thì là gì. Nhiếp ảnh cũng phải học, học có nhiều cách, nhưng phải học, đừng để nhiếp ảnh là một nghề không học!

Vừa qua bức ảnh “Cầu người” của nhà nhiếp ảnh Phạm Văn Thính lại không được người ta chú ý tới từ phía người thẩm định trong đợt xét giải thưởng Nhà nước về Nhiếp ảnh vừa qua. Nhìn dòng nước chảy xiết, nhìn những cô gái vai gầy đứng dầm mình trong nước làm trụ cầu, nhìn những người thương binh vội vã được cáng qua, ai cũng động lòng. Vậy mà các nhà thẩm định lại không ưng. Trình độ hay cảm xúc không còn? Nếu ai còn hướng tới nhiếp ảnh chuyên nghiệp thì điều kiện cần là phải chọn được đội ngũ những người thẩm định chuyên nghiệp.

Thực ra đối với tất cả các cuộc thi và triển lãm, bức ảnh được chọn, được giải, ai cũng vui, cũng tự hào. Đó là niềm vui chính đáng của người nghệ sỹ. Nhưng mặt trái của nó cũng được phơi bầy. Bao nhiêu năm rồi vẫn loanh quanh ruộng bậc thang, bình minh trên biển, xôn xao làng chài, mùa gặt, ánh mắt trẻ thơ…. Không thiếu những tác phẩm bố trí (set up) nông cạn, hời hợt, vô cảm, có mặt trong nhiều cuộc triển lãm, minh chứng rằng nhiếp ảnh của chúng ta ít tư duy, cảm xúc thì khô cứng, không diễn tả được nhiều về cuộc sống mà nặng về trình diễn bản thân mình. Những người nghệ sỹ đích thực họ luôn đắn đo trước tác phẩm của mình, dù ai đó không đủ dũng cảm để từ chối tấm huy chương thì cũng không bao giờ lừa gạt bằng những trò ma mị.

Cần chuyển hướng “xã hội hóa” nhiếp ảnh

Hiện giờ vẫn đã có những người vẫn âm thầm cho xây dựng trang web cá nhân, có phong cách (sở thích) nghệ thuật của riêng mình, không chạy theo đám đông, theo phong trào và những giải thưởng. Tôi khá ấn tượng với những trang của Nhà báo Nguyễn Hữu Thành ở Bình Thuận, của Nghệ sỹ Đồng Đức Thành ở thành phố Hồ Chí Minh, của Xóm ảnh, Phòng trưng bầy của anh Lại Diễm Đàm ở Hà Nội, Câu lạc bộ Cà phê ảnh, hay diễn đàn Phố ảnh…Kết quả rất khả quan, thậm chí những người vào các trang này còn lớn hơn vào các trung tâm triển lãm gấp nhiều lần. Những người tham gia các diễn đàn này cũng rất đông đảo. Ở đây người ta tìm thấy cái “gu” mà mình thích, mặc sức tìm tòi khám phá. Những điều sai trái luôn bị cô lập và đào thải. Menu của họ có nhiều, cái nhìn thì đa dạng và phong phú. Tại các diễn đàn này người ta có thể khai thác được yếu tố mới, thậm chí đối nghịch với cái cũ nhưng không phủ nhận, cái cũ còn được phát huy một cách sáng tạo, đó sẽ là một hướng phát triển thật sự có tiềm năng. Tại sao lại phải mất hàng ngày, hàng tuần để chờ đợi mùa lúa chín, con nước về, hoa gạo nở hoa (mà năm nào cũng chụp vẫn giống nhau, có khi còn xấu hơn bởi bối cảnh bị tàn phá), mà không khai thác những cái có trong tâm thức tình cảm của mình, nhưng phải mất công suy nghĩ, tìm tòi chứ không có sẵn như đem theo một người mẫu hay cây gạo đang nở hoa, ruông bậc thang đã có sẵn từ bao đời…Đây là những hình thức diễn đàn mới rất đa dạng cho nhiếp ảnh phong trào rất đáng được khích lệ. Họ đâu cần huân hay huy chương gì, cái mà họ cần là sự khẳng định phong cách của chính mình.

Nhiều lần vào thăm khu di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh, tôi luôn chú ý tới dòng chữ dưới tấm ảnh “Bác vẫn cùng chúng cháu hành quân” của nhà nhiếp ảnh Đinh Đặng Định: “Trên ngực áo này không một tấm huân chương và sau làn vải ngực áo này có một trái tim.”

Nói thì dễ, học và làm theo Bác thật khó vô cùng!