HIỆN THỰC – GỐC RỄ CỦA NHIẾP ẢNH

Đọc một lèo cuốn “ Phê bình & Tiểu luận Nhiếp ảnh “ của Nhà lí luận phê bình nhiếp ảnh Nguyễn Thành tôi đã dừng lại ở bài viết: Hiện thực trong nhiếp ảnh. Tôi thích tiêu đề nhỏ :”Hiện thực – gốc rễ của Nhiếp ảnh  “ hơn  nên chọn nó là tiêu đề chính của bài để chia sẻ trên Blog LANG THANG . Anh Nguyễn Thành hiện đang phụ trách Ban lí luận phê bình của Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam ( VAPA) người đang có nhiều bài viết giá trị về học thuật trong VAPA hiện nay. Trong các bài viết về nhiếp ảnh đang trên blog của cá nhân tôi , bài viết “Nhiếp ảnh – Mối tương quan diệu kỳ giữa kỹ thuật và nghệ thuật” đã được  3.383 lượt người xem.

(http://thanhlab24.blogspot.com/2013/12/nhiep-anh-moi-tuong-quan-dieu-ky-giua.html)

Chỉ còn những tờ lịch cuối cùng đính trên đốc lịch, gợi về thời gian trôi. Nhìn lại một vài năm gần đây, ai cũng nhận thấy nhiếp ảnh của chúng ta mất đi tính hiện thực! Đó là khi mà các nghệ sĩ dùng photoshop can thiệp quá nhiều vào các bức ảnh. Suy nghĩ về vấn đề này vào dịp tổng kết cuối năm có dư vị ngọt ngào xen lẫn luyến tiếc trong sự chuyển đổi của đất trời từ năm này sang năm khác. Ngày tháng đã quay trở lại cái mốc ban đầu mới của vòng tuần hoàn tự nhiên, còn chúng ta thì cứ trượt trôi dần về phía cuối trời của sự già cỗi. Làng ảnh cũng nằm trong cái vòng tuần hoàn này. Nhưng trong cái vòng tuần hoàn đó, người ta đã nhìn thấy những dấu hiệu của mùa xuân, mùa đâm chồi nảy lộc đem đến những điều tốt lành. 

                Dường như hôm nay có thể nói rằng những nhà nhiếp ảnh Việt Nam đã bắt đầu chán sự lặp lại các tác phẩm của người đi trước mà không hề có sáng tạo. Dù cái ý nghĩ “nghệ thuật quan” của giám khảo vẫn còn ít đổi thay thì cũng chỉ còn một số rất ít các tay máy vẫn tìm cách dàn dựng công phu hơn, chụp kỹ hơn ảnh mong đoạt giải như những lần trước. Đúng là: Thời kỳ mà phần thưởng cho sự sáng tạo của người nghệ sĩ lại là trò chơi của mấy ông thợ ngồi buồng máy, đã qua rồi. Những hình ảnh đẹp chỉ nuông chiều thị giác, giả tạo do công nghệ mang lại làm mất đi cái cảm xúc thật phải bị đẩy lùi vào dĩ vãng. Ta đã mất khá nhiều thời gian, công sức vào để sáng tạo ra những cái chẳng có ý nghĩa gì!

                Không khó để có thể nhận ra rằng, những cuộc thi ảnh gần đây những bức ảnh dàn dựng, sử dụng photoshop làm sai lệch thực tế đã bị loại bỏ thẳng thừng nếu bị phát hiện. Đó là cái mừng về phía giám khảo đã có những chuyển biến, vượt qua chính mình. Cũng nhiều người giật mình, lo lắng bởi trong nhiều cuộc thi từ Nam ra Bắc có những ý kiến phản đối gay gắt, quyết liệt về những bức ảnh dàn dựng không hợp lý lọt vào giải. Phải thấy đó là tín hiệu đáng mừng chứ không đáng lo của giới nhiếp ảnh. Phản ứng đó chứng mình rằng người ta đã không thể chấp nhận một sự giả dối, phải đưa nhiếp ảnh trở về với hiện thực cuộc sống.

                Hãy nói tiếng nói riêng của mình, đó là ước nguyện của không ít người cầm máy hôm nay! Mỗi bức ảnh phải nói lên một ý kiến, một cái nhìn, một nhận định về cuộc sống. Mạnh hay yếu , sâu sắc hay bình dị phụ thuộc vào khả năng của người cầm máy, nhưng đó là một điều cần thiết và phải luyện rèn. Chỉ có cái tiếng nói riêng đầy tự tin kể về những câu chuyện cuộc đời, về thân phận con người mới làm người xem xúc động. Đúng như người ta nói: Giá trị nghệ thuật không phải bắt nguồn từ cái mà nhà nhiếp ảnh sao chép lại, mà bắt nguồn từ sự am hiểu, nhận thức về nó, cách diễn đạt và cách tái hiện nó. Sức mạnh của nhiếp ảnh và bản chất của nó khi ra đời là tính tài liệu, để lưu giữ những hình ảnh cho ký ức, làm ngưng đọng một lát cắt trong dòng chảy cuộc sống vốn dĩ phong phú và đầy sắc thái cho thế hệ mai sau. Khi một tác phẩm ảnh tràn đầy cảm xúc và tư tưởng thì nó sẽ làm lay động tình cảm, con tim khối óc mọi người. Nhiều nền văn hóa tiên tiến, có công nghệ hiện đại trên thế giới vẫn duy trì điều này.

                Đành rằng cảm xúc là một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu tạo nên giá trị một tác phẩm ảnh, là bộc bạch cảm xúc của cá nhân, miễn sao họ thấy đẹp là được. Nhưng cảm xúc trong nhiếp ảnh chỉ xuất phát từ thực tế cuộc sống mà thôi. Vì thế, cảm xúc của người nghệ sĩ nhiếp ảnh luôn luôn dựa trên cơ sở sự kiện diễn ra trước ống kính. Tư duy nghệ thuật làm nền tảng cho cảm xúc nghiêng về sự vật cụ thể chứ không phải là sản phẩm của trí tưởng tượng.

                Nhìn lại thực tế đời sống nhiếp ảnh đất nước ta mấy chục năm qua, âm hưởng chính còn đọng lại nhiều nhất là ảnh thời chiến tranh. Chẳng có ai thích chiến tranh, nhưng người ta buộc phải cầm súng để bảo vệ tổ quốc, đó là đặc điểm một giai đoạn lịch sử của dân tộc. Với việc được chứng kiến thực tế về cuộc chiến. Trước những hành động cao cả, đức chịu đựng hy sinh lớn lao của con người các nhà nhiếp ảnh đã bị những cảm xúc mãnh liệt chi phối, biến mình, những nhà nhiếp ảnh chiến tranh thành những nghệ sỹ đích thực để ghi lại được những khoảng khắc tuyệt đẹp của con người trong cuộc chiến như “Phúc Tân kêu gọi trả thù” của Vũ Ba, “Mẹ con ngày gặp mặt” của Lâm Hồng Long, “O du kích” của Phan Thoan hay “Cầu người” của Phạm Văn Thính”... Sẽ chẳng có ai ngạc nhiên vì sao các nghệ sỹ “nhà báo” đã giành hầu hết giải thưởng Hồ Chí Minh, giải thưởng Nhà nước, giành được một cách rất xứng đáng.

                Vậy có phải Nhiếp ảnh Việt Nam bao nhiêu năm lại “lối cũ ta về”?

                Thời đại kỹ thuật số đã khuếch trương tất cả những thành quả của một thế giới ảo được tạo ra. Chúng ta bị vây quanh giữa cái thật và cái ảo và bị quyến rũ vào đời sống ảo một cách khá tự nhiên. Ranh giới giữa cái thật và cái ảo đó thật khó phân biệt. Sự phân vân nao núng của người cầm máy là dễ hiểu, không có gì đáng trách. Nhưng sự định hướng và vai trò của những nhà lý luận phê bình trong trường hợp này lại có gì đó không ổn, cần phải xem lại họ là ai, họ đang làm cái gì?.

                Trên tay các nhà nhiếp ảnh hiện nay đa phần đều là những chiếc máy ảnh kỹ thuật số. Đó là dấu hiệu của thời đại. Con người luôn có một cuộc sống thứ hai là ký ức. Đó là một cảm giác cũ kỹ nhưng luôn luôn mới, người ta phát hiện ra nhiều chi tiết mới trong ký ức cũ kĩ, sống lại với nó bằng những cảm xúc mới mẻ. Sống với hình ảnh cũ dường như lại nảy sinh ra cách suy ngẫm mới về cuộc sống, nhân sinh quan của ngày hôm nay. Và cái cốt lõi nhất của ký ức đều liên quan tới các hình ảnh rất nhiều.

                Hiện thực qui ước

                Khái niệm “Hiện thực qui ước” ra đời khi công nghệ kỹ thuật số đã phổ cập. Điều này làm cho quan niệm về hiện thực trong nhiếp ảnh cũng có thay đổi. Thế giới hình ảnh của chúng ta không còn chỉ là những hình ảnh ghi chép được mà còn là những hình ảnh có thể ghi chép và biến đổi được. Một lĩnh vực mà chúng ta thấy rõ nhờ có sự tham gia của các chương trình phần mềm trợ giúp cho hình ảnh như photoshop. Người ta dễ dàng tạo ra một thế giới gần với tưởng tượng và suy ngẫm. Tuy vậy nó không làm thay đổi bản chất nghệ thuật nhiếp ảnh mà chỉ mở rộng thêm biên độ của sự sáng tạo. Đối tượng của nhiếp ảnh không còn chỉ là những gì ghi chép lại mà còn cả những gì người ta nghĩ ra.

                Hiện thực và hiện thực qui ước có vẻ mới mẻ trong nhiếp ảnh đương đại, nhưng nó vốn quen thuộc trong đời sống dân chúng từ lâu đời. “Lệ làng” là tên gọi nôm na trong dân gian để chỉ hương ước hay còn gọi là khoán ước, hương biên,...có khắp mọi miền quê hương Việt Nam sau lũy tre làng. Nó  là một biểu hiện quan trọng của nền văn hoá dân gian ở làng quê và mang đặc điểm riêng ý thức hệ của người dân trong mỗi ngôi làng. Hương ước, luật làng đã tồn tại song song cùng với luật pháp và nắm giữ vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng, cắm rễ, ăn sâu trở thành nếp cảm, nếp nghĩ của con người. Vậy là từ rất sớm các công xã cổ truyền rồi đến công xã nông thôn đã xuất hiện các khoán ước mà phổ biến là quy ước truyền miệng.

                Nhà văn Marquez (Tây Ban Nha) người theo dòng văn học “hiện thực huyền ảo” cho rằng: Với khả năng phán xét, con người tạo nên những định chế và lề luật. Bằng trí tưởng tượng, họ tạo nên thi ca và nghệ thuật. Tưởng tượng, nghĩa là tạo nên cái gì đó vĩ đại hơn, lạ lùng hơn và đẹp đẽ hơn. Còn nhà triết học Aristotle (Hy Lạp) thì nói:  Óc tưởng tượng phụ thuộc vào cảm xúc và là tiền đề cho những suy tưởng lý trí, nó không bị ràng buộc bởi những tiêu chuẩn đúng sai. Bởi thế, tưởng tượng nghệ thuật không đơn thuần chỉ là sự mô phỏng. Nhưng điều quan trọng là những hình tượng ấy phải trở thành một phần của đời sống. Đó là mới là điều cốt lõi. Trí tưởng tượng là hướng đến là cái mới lạ. Tưởng tượng nghệ thuật, chính là sự lọc lựa những hình tượng gắn chặt với những giá trị thẩm mỹ.

                Trong cuộc hành trình tìm kiếm đến khôn cùng, hình thái thể hiện nghệ thuật của thời đại nào cũng hằn đậm dấu ấn văn hoá và tri thức của thời đại đó. Nếu thoạt đầu, người nghệ sĩ chỉ khao khát diễn tả tự nhiên hay đời sống y như thực, họ sẽ dần dà cảm thấy sự vô nghĩa ở công việc đang đeo đuổi. Tại sao chỉ điều này mà không thể điều kia? Tại sao chỉ thế này mà không thể thế khác? Nhưng, nói như những nhà phê bình nghệ thuật: Nếu điều đó hàm ý một sự tự do, ấy là một sự tự do vô nghĩa. Cái họ phô bày, dù điệu nghệ đến như thế nào cũng chỉ là một phần của đời thật. Điều quan trọng là làm cách nào mà, chỉ với một phần của đời thật mà có thể vươn lên như tất cả là đời thật, làm thế nào để từ cái cá biệt mà có thể vươn đến những ý nghĩa phổ quát.

                Nhiếp ảnh luôn gắn liền cả với khoa học công nghệ nên không thể tách rời với những xu hướng mới, đồng hành với sự phát triển của nhân loại. Trở về với hiện thực, không có nghĩa là “lối cũ ta về”. Nhiếp ảnh đòi hỏi sự trung thực, trước hết là sự trung thực với chính mình. Chúng ta áp dụng công nghệ nhưng không dùng công nghệ để nói dối. Khi chúng ta rạch ròi, chúng ta sáng tạo trong sự trung thực thì hiện thực và hiện thực ảo có thể song hành. Không nên khoanh vùng quá chặt chẽ với Hiện thực cổ điển, để đề phòng tụt hậu, nhưng cũng không nên nuông chiều quá cái Hiện thực quy ước, làm mất cái định hướng của nhiếp ảnh. Các vị cầm cân nảy mực phải quan tâm đúng mực tới điều này, khó nhưng không thiếu niềm vui!